Mindfulness en de illusie van maakbaarheid
- Rebecca Bouhuijs
- 21 jan
- 12 minuten om te lezen
Overleven is ook leven:
Een pleidooi voor zachtheid, veerkracht en het doorbreken van de maakbaarheidsmythe.
Introductie
Maakbaarheid. Het is een van de meest diepgewortelde overtuigingen in onze samenleving: als je maar hard genoeg probeert, kun je alles bereiken. Je kunt jezelf vormen, je leven sturen, en zelfs je gezondheid behouden – zolang je maar voldoende inzet toont. Dit idee is ontstaan in de tijd van de Verlichting, waarin vooruitgang en controle werden verheerlijkt.
Maar in onze moderne wereld, met sociale media en verhalen die vooral succes vieren, is deze gedachte verder gegroeid tot een dwingend ideaal.
Maar wat als je ziek bent? Wat als je niet past in dat lineaire wereldbeeld waarin je obstakels overwint en als "winnaar" uit de strijd komt? Voor mensen met een chronische ziekte voelt de maakbaarheidsmythe niet alleen als een onhaalbare standaard, maar ook als een stille beschuldiging. Het suggereert dat ziekte een gevolg is van persoonlijke fouten. Dat maakt me boos. Het is niet alleen onrechtvaardig, maar ook onmenselijk. Ziekte ontstaat door een complex samenspel van factoren waar je meestal geen controle over hebt. En toch krijgen mensen die ziek zijn te horen: "Misschien had je dit kunnen voorkomen."
Die boosheid op de maakbaarheidsmythe maakte me ook bewust van hoe hard we voor onszelf en anderen kunnen zijn wanneer we niet aan maatschappelijke verwachtingen voldoen. Maar in plaats van te blijven strijden tegen die oneerlijke norm, ontdekte ik dat er een krachtiger antwoord is: zachtheid. Zachtheid voor jezelf, voor je emoties, en voor wat je niet kunt veranderen. Zachtheid betekent niet dat je opgeeft of zwak bent – het is een bewuste keuze om mildheid te oefenen te midden van de storm. Het is niet alleen helend, maar ook bevrijdend. Het helpt je om ruimte te maken voor wat er wél is, in plaats van te blijven vechten tegen wat je mist.
Ik zie het telkens weer. Mensen met een chronische ziekte dragen niet alleen het fysieke en mentale gewicht van hun aandoening, maar ook de impliciete boodschap dat ze tekortschieten omdat ze niet beter worden. Ze voelen schuld – "Had ik maar gezonder geleefd" – en schaamte – "Waarom lukt het anderen wel en mij niet?" Dat raakt me diep.
De maakbaarheidsmythe is niet alleen beperkend; ze is schadelijk. Ze voedt destructieve ideeën die niets te maken hebben met de realiteit van ziekte. Het is tijd om dit verhaal te doorbreken. In deze blog wil ik stilstaan bij hoe mindfulness kan helpen om ruimte te maken voor zachtheid, compassie en een andere manier van leven – een manier waarin schuld en schaamte geen plaats meer hebben.
Hoe de maakbaarheidsmythe ons ziek maakt
1. Het idee dat je gezondheid je eigen verantwoordelijkheid is
Onze samenleving promoot voortdurend de boodschap dat gezondheid een keuze is. Van reclamecampagnes over gezonde voeding tot boeken over de kracht van positief denken, alles lijkt erop gericht om de controle over je lichaam en geest in eigen handen te nemen. Dit impliceert echter dat als je ziek wordt, dat jouw verantwoordelijkheid is.
Waarom dit schadelijk is:
Ziekte is vaak het gevolg van een complexe mix van factoren: genetica, omgeving, ongelukken, en simpelweg pech. Toch voelen veel mensen met een chronische ziekte zich schuldig, alsof ze iets hebben nagelaten. Ze horen opmerkingen zoals:
“Misschien moet je gezonder eten.”
“Je hebt vast te veel stress.”
“Je moet gewoon wat meer bewegen.”
Deze goedbedoelde adviezen leggen de verantwoordelijkheid volledig bij de zieke, zonder te erkennen dat sommige dingen simpelweg buiten onze controle liggen.
Persoonlijke ervaring:
Ik herinner me een cliënt die worstelde met de diagnose ME/CVS. Ze vertelde hoe vrienden en familie haar probeerden te helpen met adviezen zoals: "Misschien moet je yoga proberen," of "Het zit vast in je hoofd." Hoewel deze opmerkingen bedoeld waren om steun te bieden, voelde ze vooral kritiek. "Alsof ik het niet al moeilijk genoeg heb," zei ze. Deze opmerkingen versterkten haar gevoel dat ze tekortschoot.
2. Van ziek naar beter: De valkuil van lineair denken
De maakbaarheidsmythe is geworteld in een lineair wereldbeeld: als je ziek wordt, volg je een stappenplan naar herstel, en uiteindelijk kom je er sterker uit. Dit klinkt hoopgevend, maar het sluit mensen uit die niet volledig herstellen. Chronisch zieken passen niet in dat plaatje, omdat hun leven vaak wordt gekenmerkt door een cyclisch proces van ups en downs.
Waarom dit schadelijk is:
Het lineaire model stelt herstel als het ultieme doel. Maar wat als herstel niet mogelijk is? Veel mensen voelen zich dan gefrustreerd en falen, omdat ze niet voldoen aan dit maatschappelijke ideaal.
Cultuurkritiek
Onze samenleving viert succesverhalen van mensen die hun ziekte “overwinnen.” Denk aan artikelen over mensen die na kanker weer een marathon lopen, of die na een burn-out een bedrijf opzetten. Natuurlijk zijn deze verhalen inspirerend, maar ze vertellen slechts één kant. Wat zeggen deze verhalen over de miljoenen mensen die hun ziekte niet kunnen “overwinnen”? Zijn zij dan minder waardevol? Natuurlijk niet.
Persoonlijke reflectie
Ik zie zoveel moed bij chronisch zieken die hun dagen vullen met kleine overwinningen: een warme douche nemen, een wandeling van vijf minuten maken, of simpelweg een zware dag doorstaan. Dat is óók een vorm van kracht. Toch blijven deze verhalen vaak onzichtbaar, terwijl ze minstens zo belangrijk zijn.
3. Schuld en schaamte: De schaduwkant van maakbaarheid
De maakbaarheidsmythe voedt gevoelens van schuld en schaamte. Als je ziek bent, kun je het gevoel krijgen dat je hebt gefaald – niet alleen als patiënt, maar als mens. Schuld en schaamte kunnen verlammend werken en maken de last van ziekte alleen maar zwaarder. Wanneer schuld en schaamte hun intrede doen, helpt mindfulness ons te zien dat deze gevoelens niet nodig zijn. Wat we écht nodig hebben, is zachtheid – een milde stem die zegt: ‘Je doet wat je kunt, en dat is genoeg.’ Compassie voor jezelf biedt een alternatief voor de harde eisen van maakbaarheid. Het is een stem die niet oordeelt, maar troost.
Over dit onderwerp van schuld en schaamte zal ik binnenkort nog een uitgebreide blog schrijven.
Schuldgevoelens:
Veel zieken vragen zich af: “Had ik iets anders moeten doen?” Of: “Wat als ik gezonder had geleefd?” Dit schuldgevoel maakt het moeilijk om te accepteren wat er is, omdat je voortdurend met jezelf in gevecht bent.
Schaamte:
Ziek zijn betekent vaak dat je niet kunt voldoen aan het ideaalbeeld van de actieve, productieve mens. Dit kan schaamte oproepen, vooral in een maatschappij waarin waarde wordt gekoppeld aan prestaties.
Persoonlijke observatie:
Ik merk vaak dat deze gevoelens onuitgesproken blijven, terwijl ze zo zwaar wegen. Ik herinner me een gesprek met iemand die zei: “Ik voel me een last, omdat ik niet kan bijdragen zoals anderen dat doen.” Deze gedachte is diep pijnlijk, en totaal onterecht. Niemand is een last. Ziekte is geen keuze en zeker geen reden voor schaamte.
4. De druk om een “positieve mindset” te hebben
Een ander aspect van de maakbaarheidsmythe is de nadruk op positiviteit. Je wordt overspoeld met slogans zoals: “Think positive!” of “Je mindset bepaalt je leven.” Hoewel positief denken kan helpen bij sommige uitdagingen, kan het ook schadelijk zijn als het wordt opgelegd aan mensen die ziek zijn.
Waarom dit schadelijk is:
Deze druk ontkent de realiteit van moeilijke emoties. Verdriet, frustratie en rouw horen bij het ziek-zijn, en die gevoelens verdienen ruimte. Als je voortdurend hoort dat je "positief moet blijven," kun je het gevoel krijgen dat je emoties niet geldig zijn.
Het is niet jouw taak om altijd positief te zijn. Het is jouw taak om authentifek te zijn.
De maakbaarheidsmythe doet chronisch zieken tekort. Ze zet een onhaalbaar ideaal neer, voedt gevoelens van schuld en schaamte en maakt het moeilijk om jezelf te accepteren zoals je bent. Ziekte is geen persoonlijk falen; het is een realiteit die zachtheid, compassie en begrip vraagt.
“Het is niet jouw schuld dat je ziek bent. Het is wel jouw moed die je elke dag weer laat opstaan.” – Onbekend
Hoe mindfulness helpt bij het doorbreken van maakbaarheid
1. Aanwezig zijn met wat er is
Een van de kernprincipes van mindfulness is het volledig aanwezig zijn in het huidige moment. Dit betekent niet dat je passief moet accepteren wat je overkomt, maar dat je stopt met vechten tegen wat niet te veranderen is. Het erkennen van je situatie, inclusief de pijn en frustratie, creëert ruimte om anders met die emoties om te gaan.
Waarom dit belangrijk is:
In een wereld waarin je constant wordt aangespoord om te doen, helpt mindfulness je om te zijn. Dit kan vooral bevrijdend zijn bij ziekte, omdat het de druk wegneemt om alles op te lossen.
Praktische oefening:
Probeer een korte meditatie waarin je stilstaat bij je gevoelens.
Sluit je ogen en breng je aandacht naar je ademhaling.
Vraag jezelf: “Wat voel ik nu? Kan ik dit toelaten, zonder het te veranderen of te beoordelen?”
Stel je voor dat je gevoelens als golven voorbij laat komen, zonder erin mee te gaan.
Persoonlijk voorbeeld:
Ik herinner me een moment waarin ik me overweldigd voelde door mijn eigen beperkingen. Alles in mij wilde die gevoelens wegduwen, maar door bewust stil te staan bij wat ik voelde – zonder oordeel – merkte ik dat er ruimte ontstond. Het veranderde niets aan de situatie, maar ik voelde me minder gevangen in mijn emoties.
2. Ruimte maken voor compassie
Zelfcompassie is een onmisbaar onderdeel van mindfulness, vooral wanneer je geconfronteerd wordt met ziekte. Het betekent dat je jezelf met dezelfde mildheid en vriendelijkheid behandelt als je een goede vriend zou doen. Maar in een samenleving die waarde hecht aan prestaties en perfectie, kan compassie voor jezelf voelen als een zwakte. Toch is het juist een teken van kracht.
Waarom zelfcompassie belangrijk is:
Bij ziekte worden gevoelens van schuld en schaamte vaak versterkt door de maakbaarheidsmythe. Je kunt jezelf afvragen: “Had ik beter voor mezelf moeten zorgen? Heb ik dit aan mezelf te danken?” Zelfcompassie biedt een alternatief: het helpt je om jezelf te zien als een mens die lijdt, maar die ook liefde en zorg verdient, ongeacht zijn of haar situatie. Het doorbreekt de harde stem van zelfkritiek en opent de deur naar zachtheid.
De drie componenten van zelfcompassie
Volgens Kristin Neff, een toonaangevend onderzoeker op het gebied van zelfcompassie, bestaat zelfcompassie uit drie elementen:
Vriendelijkheid voor jezelf
Het vermogen om jezelf gerust te stellen en te troosten, in plaats van jezelf te bekritiseren.
Vraag jezelf: Wat zou ik tegen een vriend zeggen in deze situatie? Waarom zou ik dat niet tegen mezelf zeggen?
Gezamenlijke menselijkheid
Het besef dat lijden een universeel menselijk gegeven is. Iedereen ervaart pijn, verdriet en beperkingen. Je bent niet alleen.
Dit kan een gevoel van verbondenheid creëren, zelfs in momenten van isolement.
Mindfulness
Het vermogen om aanwezig te zijn met je pijn, zonder deze te verdringen of te overdrijven.
Dit helpt je om emoties te observeren zoals ze zijn, zonder je erin te verliezen, zoals hierboven beschreven.
Praktische manieren om zelfcompassie te oefenen
1. De zelfcompassie-meditatie
Neem een paar minuten de tijd om je bewust te worden van je gevoelens en jezelf troost te bieden:
Sluit je ogen en leg je hand op je hart.
Zeg zachtjes tegen jezelf: “Dit is een moment van pijn. Het is oké dat ik me zo voel. Ik ben niet alleen.”
Adem diep in en uit, en stel je voor dat je jezelf warmte en zorg geeft, zoals je dat aan een goede vriend zou doen.
2. Een brief aan jezelf schrijven
Schrijf een brief aan jezelf vanuit het perspectief van een zorgzame en ondersteunende vriend. Benoem wat je waardeert aan jezelf, erken je gevoelens, en geef jezelf toestemming om rust te nemen.
3. Een zachte aanraking gebruiken
Fysieke aanraking kan troostend werken en het gevoel van zelfcompassie versterken. Leg een hand op je hart, wrijf zachtjes over je arm, of houd je eigen hand vast. Dit kan helpen om een gevoel van kalmte en veiligheid te creëren.
3. Loslaten van het lineaire denken
De maakbaarheidsmythe leert ons te denken in termen van vooruitgang: je wordt ziek, je onderneemt actie, en je herstelt. Maar het leven is niet lineair. Net zoals de natuur cyclisch is – met seizoenen van groei, verval, en wedergeboorte – zo bewegen onze levens in golven van verandering en aanpassing.
Waarom dit belangrijk is:
Als je accepteert dat vooruitgang niet altijd rechtlijnig is, kun je de waarde zien in kleine stappen, in stilstand, en zelfs in terugval. Het neemt de druk weg om constant te "presteren" in je herstel.
Persoonlijke ervaring:
Ik begeleidde ooit een vrouw met een chronische aandoening die zei: “Ik voel me een mislukking omdat ik geen vooruitgang boek.” We onderzochten samen hoe haar waarde niet lag in wat ze deed of bereikte, maar in wie ze was. Dit inzicht hielp haar om vreugde te vinden in kleine, betekenisvolle momenten.
Reflectievragen
Hoe kijk jij naar vooruitgang in jouw leven?
Zie je jezelf vooral als succesvol wanneer je vooruitgang boekt, of kun je ook waarde vinden in momenten van stilstand of terugval? Wat zou er veranderen als je die momenten ook als waardevol ziet?
Waar in je leven kun je cyclische patronen herkennen?
Denk aan periodes van energie en rust, bloei en herstel. Hoe kun je deze patronen omarmen in plaats van ertegen te vechten?
Welke kleine stappen of momenten van vreugde kun je vandaag erkennen?
Hoe kun je meer aandacht besteden aan wat wél goed gaat, in plaats van gefixeerd te zijn op wat er nog niet is?
Deze vragen helpen om het idee van lineaire vooruitgang los te laten en een meer cyclisch en compassievol perspectief te omarmen.
4. Aanvaarding als daad van moed: verdriet en rouw horen erbij
Aanvaarding betekent niet dat we pijn, verdriet of rouw wegduwen. Integendeel, het betekent dat we ruimte maken voor deze gevoelens, omdat ze een natuurlijke en waardevolle reactie zijn op verlies, ziekte en de grenzen die het leven met zich meebrengt. Zoals Joanna Macy zo mooi zegt: "Honoring our pain is not a form of weakness, but a recognition of our deep capacity for love." Verdriet en rouw zijn de andere kant van de medaille van liefde; we voelen ze omdat we geven om onszelf, anderen, en wat ons dierbaar is.
De twee pijlen in het boeddhisme
De boeddhistische metafoor van de twee pijlen biedt een krachtige manier om naar lijden te kijken:
De eerste pijl is het onvermijdelijke lijden dat hoort bij het leven: ziekte, verlies, pijn. Dit is lijden dat buiten onze controle ligt.
De tweede pijl is het extra lijden dat we toevoegen door onze reactie op de eerste pijl. Dit is de frustratie, boosheid of weerstand tegen wat er al is.
Mindfulness helpt ons om de tweede pijl te vermijden door ruimte te maken voor acceptatie. Het leert ons aanwezig te zijn bij de eerste pijl – de onvermijdelijke pijn – zonder onszelf extra te belasten met weerstand of zelfkritiek.
Waarom dit belangrijk is
Wanneer we de eerste pijl (het onvermijdelijke lijden) aanvaarden, nemen we de druk weg die ontstaat door de tweede pijl. Verdriet, rouw en pijn mogen er zijn, zonder dat we onszelf veroordelen of verzetten. Dit vraagt moed, omdat het betekent dat we bereid zijn te voelen wat er is, zelfs als dat ongemakkelijk of pijnlijk is. Maar juist in die aanvaarding ligt de sleutel tot innerlijke rust en veerkracht.
In de woorden van mindfulness: "What we resist, persists." Door weerstand los te laten en ons verdriet te eren, verminderen we de lading die het met zich meebrengt. Dit betekent niet dat de pijn verdwijnt, maar dat we er op een zachtere, meer compassievolle manier mee kunnen omgaan.
Honoreren van pijn: Hoe mindfulness kan helpen
Mindfulness biedt praktische manieren om met pijn, verdriet en rouw te werken, zonder erin vast te komen zitten:
Ruimte maken voor wat er is
Laat jezelf toe om te voelen wat er in je leeft, zonder oordeel. Zeg tegen jezelf: "Het is oké om verdrietig te zijn. Dit is mijn liefde die zich op een andere manier uit."
Rouw en liefde verbinden
Sta stil bij de reden achter je pijn. Misschien rouw je om de gezondheid die je bent verloren, of om de dingen die je niet meer kunt doen. Dit toont hoeveel je gaf om wat nu gemist wordt.
De metafoor van de golven
Zie je verdriet als golven in de zee: ze komen en gaan. Sommige zijn hoog en overweldigend, andere zijn klein en zacht. Maar geen enkele golf blijft voor altijd. Dit kan helpen om verdriet te observeren zonder erin te verdrinken.
Reflectie: Verdriet als onderdeel van het leven
Kun je een moment herinneren waarop verdriet ruimte kreeg? Hoe voelde dat?
Wat zou het betekenen om jouw pijn te zien als een uitdrukking van liefde in plaats van als een last?
Hoe kun je vandaag jouw verdriet eren en tegelijkertijd jezelf steunen?
Joanna Macy's boodschap: Rouw als kracht
Joanna Macy benadrukt dat wanneer we onze pijn erkennen, we de bron ervan vinden: onze liefde, onze zorg voor de wereld en onszelf. Dit geeft ons de kracht om verder te gaan, niet door het verdriet weg te duwen, maar door het als een integraal deel van ons mens-zijn te zien.
"Aanvaarding betekent niet dat je alles leuk moet vinden. Betekent ook niet dat je niet het verdriet zou mogen voelen. Het betekent dat je bereid bent om te zijn met wat er is."
Praktische oefening:
Schrijf drie dingen op die je nu moeilijk vindt om te accepteren. Sta vervolgens stil bij de vraag: “Wat zou het me opleveren als ik hier minder tegen zou vechten?”
Reflectie ter afsluiting: Wat betekent maakbaarheid voor jou?
Waar voel jij druk om de controle over je leven te hebben?
Wat zou je los kunnen laten om meer rust te vinden?
Hoe kun je zachtheid voor jezelf ontwikkelen, juist in moeilijke momenten?
Afsluiting en call-to-action
De maakbaarheidsmythe is diepgeworteld in onze samenleving, maar het is tijd om dit idee kritisch te bekijken. Ziekte is geen falen, en de waarde van een mens hangt niet af van wat hij of zij kan bereiken. Mindfulness biedt een alternatief: het helpt ons om los te laten wat we niet kunnen controleren, en ruimte te maken voor compassie, acceptatie, en innerlijke kracht.
Herken jij je in het gevoel dat je meer zou moeten kunnen? Hoe ga jij om met schuld of schaamte? Deel je ervaringen in de reacties of schrijf je in voor mijn nieuwsbrief via Substack voor meer inspiratie.
Comments